Бышыктоочту Туура Белгилөө: Кыргыз Тилинин Сүйлөм Сырлары

Эй, достор! Бүгүн биз кыргыз тилинин грамматикасындагы эң кызыктуу, бирок ошол эле учурда кээ бирлериңерге баш ооруткан темалардын бири – бышыктооч жөнүндө сүйлөшөбүз. Көптөр "Бышыктооч кандай сызык менен сызылат?" деп сурашат, жана бул суроонун артында грамматиканын бүтүндөй бир сырдуу дүйнөсү жатат, эмеспи? Келгиле, анда кыргыз тилинин тереңдиктерине чогуу сүңгүп кирип, бул сүйлөм мүчөсүнүн маанисин, анын түрлөрүн, сүйлөмдөгү ордун жана, албетте, аны кантип туура белгилөөнү майда-чүйдөсүнө чейин талкуулайлы. Бул макала силерге бышыктоочту оңой өздөштүрүүгө жана кыргыз тилиндеги сүйлөмдөрдү талдоодо эч кандай кыйынчылыкка туш болбоого жардам берет деп ишенем. Биз жөн гана эрежелерди жаттап албастан, анын маңызын түшүнүүгө аракет кылабыз, анткени грамматиканы түшүнүү – бул тилди толук кандуу өздөштүрүүнүн ачкычы, туурабы?

Бул теманы өздөштүрүү менен, силер жөн гана класста жакшы баа албастан, күнүмдүк жашоодо дагы оюнду так, даана жана кооз билдире аласыңар. Себеби, бышыктооч биздин сүйлөөбүзгө өзгөчө даам, түс жана тактык берет. Ал сүйлөмдөгү ар бир кыймыл-аракетти, ар бир окуяны ого бетер ачып, угуучуга же окуучуга толук маалымат берет. Мисалы, "Ал келди" деген сүйлөм жөнөкөй болсо, "Ал кечээ, абдан шашып, үйүнө келди" деген сүйлөмдө бышыктоочтор аркылуу биз көптөгөн кошумча маалыматтарды алабыз: качан келди, кандай келди, кайда келди. Көрдүңөрбү, кандай айырма! Ошондуктан, бышыктоочту жакшы билүү – кыргыз тилинде сабаттуу жана чечен сүйлөөнүн негизги элементтеринин бири. Келгиле, эч кандай коркпостон, бул саякатка чогуу чыгалы, достор! Баарын бир сызык менен эмес, так, өзүнүн сызыгы менен белгилөөнү үйрөнөлү.

Кыргыз Тилиндеги Бышыктооч Дегенибиз Эмне?

Эми, достор, бышыктооч деген эмне экенине тереңирээк токтололу. Кыргыз тилиндеги бышыктооч – бул сүйлөмдүн экинчи даражадагы мүчөсү, ал баяндаманы же кээде аныктоочту бышыктап, толуктап турат. Башкача айтканда, ал кыймыл-аракеттин, абалдын же окуянын кантип, кайда, качан, эмне үчүн, эмне максат менен болгонун тактап, ага кошумча маани берет. Жөнөкөй тил менен айтканда, ал бизге бир нерсе жөнүндө көбүрөөк маалымат берет, аны ого бетер түшүнүктүү жана толук кылат. Силер элестетип көргүлөчү, эгер бышыктооч жок болсо, биздин сүйлөмдөр кандай кургак жана маанисиз болуп калмак! Ал сүйлөмгө “жан кийирген” мүчө десек жаңылышпайбыз.

Бышыктооч ар кандай суроолорго жооп берет, мисалы: качан? (убакытты билдирет), кайда? (орунду билдирет), кантип? (амал-ыкманы билдирет), эмне үчүн? (себепти билдирет), эмне максат менен? (максатты билдирет), канча? (сан-өлчөмдү билдирет), кайсы жерге?, кайдан? жана башкалар. Бул суроолорду эстеп калуу, бышыктоочту сүйлөмдөн табуунун эң оңой жолу, ишенгиле мага! Мисалы: "Ал кечээ келди." Бул жерде "кечээ" деген сөз качан? деген суроого жооп берип, келди деген баяндоманы бышыктап турат. Демек, "кечээ" – бул бышыктооч.

Бышыктоочтор маанисине карай бир нече топко бөлүнөт. Алар:

1. Мезгил бышыктооч: Кымыл-аракеттин качан болгонун билдирет. Суроолору: качан?, качантан?, качанга чейин?. Мисалы: "Эртең келебиз", "Кышында кар калың түшөт".
2. Орун бышыктооч: Кымыл-аракеттин кайда болгонун билдирет. Суроолору: кайда?, кайсы жерде?, кайсы жерге?, кайдан?. Мисалы: "Тоодо эс алдык", "Үйгө бардым".
3. Сыпат бышыктооч (Амал-ыкма бышыктооч): Кымыл-аракеттин кантип, кайсы сыпатта аткарылганын билдирет. Суроолору: кантип?, кандай?. Мисалы: "Тез чуркады", "Жакшы окуйт".
4. Себеп бышыктооч: Кымыл-аракеттин эмне себептен болгонун билдирет. Суроолору: эмне үчүн?, эмне себептен?. Мисалы: "Ооругандыктан келген жок", "Чарчап калгандыктан эс алды".
5. Максат бышыктооч: Кымыл-аракеттин эмне максат менен аткарылганын билдирет. Суроолору: эмне максат менен?, эмнеге?. Мисалы: "Окуу үчүн шаарга барды", "Эс алууга келдик".
6. Сан-өлчөм бышыктооч: Кымыл-аракеттин канчалык деңгээлде, кайсы өлчөмдө болгонун билдирет. Суроолору: канча?, канчалык?, кандайча?. Мисалы: "Көп иштеди", "Аз сүйлөйт".

Бул түрлөрүн билүү силерге бышыктоочту сүйлөмдөн таап гана тим болбостон, анын сүйлөмдөгү конкреттүү маанисин да түшүнүүгө жардам берет. Ошентип, кыргыз тилинде сүйлөмдү талдоодо эч кандай машакат болбойт! Бул жөн гана грамматикалык эреже эмес, бул – биздин оюнду байытуучу, сүйлөмдөрүбүздү мазмундуу кылуучу укмуштуудай курал, достор! Ошондуктан, бышыктоочту жакшылап өздөштүрүп алганыбыз абдан маанилүү.

Эмне Үчүн Бышыктооч Сүйлөмдүн Маанилүү Мүчөсү?

Бала кезден эле бизге бышыктооч – бул сүйлөмдүн экинчи даражадагы мүчөсү деп үйрөтүшөт, туурабы? Бирок, достор, "экинчи даражадагы" деген сөз анын мааниси жок дегенди билдирбейт, тескерисинче! Чындыгында, бышыктооч кыргыз тилиндеги ар бир сүйлөмдү байытып, ага тереңдик, түс жана контекст кошуп турган абдан маанилүү мүчө болуп саналат. Элестетип көргүлөчү, эгер биз жөн гана "Ал келди" же "Алар иштеди" деп сүйлөсөк, канча маалыматты жоготмокпуз? Биз окуянын толук сүрөтүн көрө алмак эмеспиз, анткени бизде качан, кайда, кантип, эмне үчүн деген маанилүү деталдар жок болот эле.

Бышыктооч биздин сүйлөмдөрүбүздү байытып, окуянын, кыймыл-аракеттин жагдайларын тактоо менен, маалыматтын толук кандуу берилишин камсыздайт. Ал сүйлөмгө "эт кошот" десек болот, жокпу? Мисалы, "Куш учту" деген сүйлөмдү алалы. Бул жөнөкөй. Эми ага бышыктоочторду кошолу: "Куш бүгүн, таң эртең менен, бийик асманга, эркин учуп кетти." Көрдүңөрбү, канчалык маалымат пайда болду! "Бүгүн" (мезгил), "таң эртең менен" (мезгил), "бийик асманга" (орун), "эркин" (амал-ыкма). Бул кошумча сөздөр куштун учушун ого бетер сүрөттөп, бизге элестетүүгө жардам берет. Бул сүйлөмдүн маанилүүлүгүн жана мазмундуулугун кескин түрдө жогорулатат.

Андан тышкары, бышыктооч сүйлөмдөгү башка мүчөлөр менен да тыгыз байланышта болот. Ал негизинен баяндаманы (этишти, этиштик сөздөрдү) бышыктаганы менен, кээде аныктоочту да бышыктап келиши мүмкүн. Бул анын ар тараптуулугун жана кыргыз тилинин ийкемдүүлүгүн көрсөтөт. Мисалы, "Абдан жакшы окуучу" деген сөз айкашында "абдан" деген сөз жакшы деген аныктоочту бышыктап турат. Бул жерде ал дагы эле бышыктоочтун ролун аткарып, аныктоочтун маанисин күчөтүп жатат.

Ошентип, бышыктоочту өздөштүрүү силерге кыргыз тилиндеги сүйлөмдөрдүн терең маанисин түшүнүүгө гана эмес, өз оюңарды так, даана жана кызыктуу билдирүүгө да жардам берет. Ал жөн гана бир эреже эмес, ал сүйлөмдүн жүрөгүндөгү деталдарды ачып берүүчү күчтүү курал. Андыктан, достор, бул "экинчи даражадагы" мүчөгө көңүл бурбай койбогула, анткени ал биздин тилибизди чындап эле уникалдуу жана көркөм кылат!

Бышыктоочту Сүйлөмдө Кантип Табабыз?

Ооба, достор, бышыктоочтун канчалык маанилүү экенин түшүндүк, эми аны сүйлөмдөн кантип оңой таап алууну үйрөнөлү. Эң негизги эреже – бышыктооч ар дайым баяндамага же кээде аныктоочко багытталган суроолорго жооп берет. Ушул суроолорду эстеп калсаңар, силерге эч нерсе тоскоол боло албайт!

Бышыктооч жооп берүүчү негизги суроолор:

• Качан? (Мезгилди билдирген бышыктоочтор үчүн) – Мисалы: "Кышкысын кар жаайт." (Кар качан жаайт? – Кышкысын)
• Кайда?, Кайсы жерде?, Кайдан?, Кайсы жерге? (Орунду билдирген бышыктоочтор үчүн) – Мисалы: "Алыстан тоолор көрүнөт." (Тоолор кайдан көрүнөт? – Алыстан)
• Кантип?, Кандай?, Кайсы сыпатта? (Амал-ыкманы билдирген бышыктоочтор үчүн) – Мисалы: "Ал жай басып бара жатты." (Кантип басып бара жатты? – Жай)
• Эмне үчүн?, Эмне себептен? (Себепти билдирген бышыктоочтор үчүн) – Мисалы: "Шашылгандыктан чалынды." (Эмне үчүн чалынды? – Шашылгандыктан)
• Эмне максат менен?, Эмнеге? (Максатты билдирген бышыктоочтор үчүн) – Мисалы: "Окуу үчүн шаарга кетти." (Эмне максат менен кетти? – Окуу үчүн)
• Канча?, Канчалык?, Кандайча? (Сан-өлчөмдү билдирген бышыктоочтор үчүн) – Мисалы: "Көп сүйлөбө." (Канча сүйлөбө? – Көп)

Көрүнүп тургандай, бул суроолор аркылуу биз кыймыл-аракеттин ар кандай жагдайларын тактап, бышыктоочту оңой эле таап алабыз. Эми бир нече мисалдарды карап көрөлү, силер дагы мени менен кошо таап көргүлөчү:

• "Бала шашып, үйүнө кирди." – Балага кандай суроо беребиз? Ал кантип үйүнө кирди? – "Шашып"! Демек, "шашып" – бул бышыктооч.
• "Биз эртең саякатка чыгабыз." – Качан саякатка чыгабыз? – "Эртең"! Демек, "эртең" – бул бышыктооч.
• "Тоодогу булак шар агып жатат." – Булак кантип агып жатат? – "Шар"! Демек, "шар" – бул бышыктооч.

Кээде бышыктооч бир сөздөн эмес, сөз айкашынан турушу мүмкүн. Бул учурда силер айкаштын бардыгына суроо беришиңер керек. Мисалы: "Ал тез жардам менен келди." (Кантип келди? – Тез жардам менен). Мындай учурларда дагы эч коркпогула, принцип ошол эле!

Кээ бир жаңы баштагандар бышыктоочту толуктооч менен чаташтырып алышы мүмкүн. Эсиңерде болсун, толуктооч суроолору кимге? эмнеге? кимди? эмнени? ким менен? эмне менен? деген суроолорго жооп берет, ал эми бышыктооч кыймыл-аракеттин жагдайын билдирет. Бул айырманы так түшүнүп алсаңар, эч качан ката кетирбейсиңер. Ошентип, кыргыз тилинде бышыктоочту табуу – бул жөнөкөй гана маселе, болгону бир аз көңүл буруп, суроолорду туура бергенди үйрөнүш керек, болду!

Бышыктоочту Туура Белгилөө: Атайын Сызыктын Сырлары

Анда эмесе, достор, биздин эң негизги сурообузга келдик: "Бышыктоочту сүйлөм мүчөсү катары белгилөөдө кандай сызык менен сызылат?" Бул суроо көптөрдүн башын оорутат, бирок чындыгында, жообу абдан жөнөкөй жана логикалуу. Кыргыз тилинин грамматикасында бышыктооч сүйлөмдү талдоодо атайын, чекит-сызык (пунктир-сызык) менен сызылат. Башкача айтканда, чекит жана сызыктар кезектешип келген сызык менен белгиленет: ...... Бул сызык бышыктоочту башка сүйлөм мүчөлөрүнөн айырмалап туруу үчүн колдонулат жана анын сүйлөмдөгү өзгөчө ролун визуалдуу түрдө көрсөтөт.

Эмне үчүн дал ушул сызык? Себеби, ар бир сүйлөм мүчөсүнүн өзүнүн "белгиси" бар. Бул белгилер бизге сүйлөмдү талдоодо жана анын түзүлүшүн түшүнүүдө чоң жардам берет. Келгиле, башка сүйлөм мүчөлөрүнүн белгилөө ыкмаларын да эстеп алалы, ошондо бышыктоочтун өзгөчөлүгүн ого бетер түшүнөбүз:

Ээ (Subject) Кантип Белгиленет?

Ээ – бул сүйлөмдүн башкы мүчөсү, ал кыймыл-аракетти аткаруучуну же сүйлөмдө баяндалган нерсенин негизги объектисин билдирет. Ал ким? эмне? деген суроолорго жооп берет. Ээ ар дайым бир сызык менен сызылат: _______. Мисалы: "Ал келди." Бул эң негизги мүчө, ошондуктан анын сызыгы да эң жөнөкөй жана туруктуу.

Баяндооч (Predicate) Кантип Белгиленет?

Баяндооч – бул сүйлөмдүн дагы бир башкы мүчөсү, ал ээнин кыймыл-аракетин, абалын же сапатын билдирет. Ал эмне кылды? эмне болду? кандай? ким? эмне? деген суроолорго жооп берет. Баяндооч ар дайым кош сызык менен сызылат: =======. Мисалы: "Ал окуучу." же "Ал кече келди."

Аныктооч (Attribute) Кантип Белгиленет?

Аныктооч – бул сүйлөмдүн экинчи даражадагы мүчөсү, ал зат атоочту же зат атоочтун милдетин аткарган сөздөрдү бышыктап, алардын сапатын, касиетин, көлөмүн ж.б. билдирет. Ал кайсы? кандай? кимдин? эмненин? деген суроолорго жооп берет. Аныктооч ар дайым толкун сызык менен сызылат: ~~~~~~. Мисалы: "Ак кар жаады." (Кар кандай? – Ак)

Толуктооч (Object) Кантип Белгиленет?

Толуктооч – бул сүйлөмдүн экинчи даражадагы мүчөсү, ал кыймыл-аракет түздөн-түз багытталган же кыйыр түрдө байланышкан затты же түшүнүктү билдирет. Ал кимге? эмнеге? кимди? эмнени? кимден? эмнеден? ким менен? эмне менен? деген суроолорго жооп берет. Толуктооч ар дайым үзүк сызык (башкача айтканда, ичке сызыктардан турган) менен сызылат: - - - - - -. Мисалы: "Мен китеп окудум." (Эмнени окудум? – Китепти)

Бышыктооч (Adverbial Modifier) Кантип Белгиленет?

Жана акыры, биздин баатырыбыз бышыктооч! Жогоруда айткандай, бышыктооч чекит-сызык менен сызылат: ....._. Бул сызык анын кыймыл-аракеттин же абалдын жагдайын көрсөткөн уникалдуу ролун баса белгилейт. Мисалы: "Ал кечээ келди." "Кечээ" деген сөз чекит-сызык менен сызылат.

Көрдүңөрбү, достор? Ар бир сүйлөм мүчөсүнүн өзүнүн мааниси жана өзүнүн белгиси бар. Бул белгилерди билүү силерге кыргыз тилиндеги сүйлөмдөрдү талдоодо эч кандай кыйынчылык жаратпайт. Практикада көп колдонуп, көнүгүүлөрдү жасасаңар, бул эрежелер силер үчүн экинчи табиятка айланат. Унутпагыла, туура белгилөө – бул жөн гана эрежелерди аткаруу эмес, бул сүйлөмдүн маанисин жана түзүлүшүн тереңирээк түшүнүүнүн жолу!

Бышыктоочту Практикада Колдонуу: Көнүгүүлөр жана Мисалдар

Эй, достор! Теорияны жакшы өздөштүрдүк, эми бышыктоочту практикада кантип колдонууну жана аны кантип туура белгилөөнү бышыктайлы. Себеби, грамматикалык эрежелерди жөн эле жаттап алгандан көрө, аларды практикада колдонуу алда канча натыйжалуу жана кызыктуу, туурабы? Келгиле, бир нече сүйлөмдү талдап көрөлү, силер да мени менен кошо аракет кылып көргүлөчү. Унутпагыла, бышыктоочту табуу үчүн ага туура суроо берүү абдан маанилүү!

Мисал 1: "Балдар кечээ саякатка кетишти."

• Ээ: Балдар (кимдер?) – ______
• Баяндооч: кетишти (эмне кылышты?) – =======
• Бышыктооч (мезгил): кечээ (качан кетишти?) – ....._.
• Бышыктооч (орун): саякатка (кайда кетишти?) – ....._.

Көрдүңөрбү, бир сүйлөмдө бир нече бышыктооч болушу мүмкүн жана алардын ар бири кыймыл-аракеттин ар кандай жагдайларын тактайт. Бул сүйлөмдү ого бетер түшүнүктүү жана толук кылат!

Мисал 2: "Ал тез чуркап, марага жетти."

• Ээ: Ал (ким?) – ______
• Бышыктооч (амал-ыкма): тез (кантип чуркады?) – ....._.
• Баяндооч: чуркап жетти (эмне кылды?) – =======
• Толуктооч: марага (эмнеге жетти?) – - - - - -

Бул жерде марага деген сөз толуктооч болуп эсептелет, анткени ал кыймыл-аракеттин объектисин билдирип, эмнеге? деген суроого жооп берип жатат. Аны бышыктооч менен чаташтырбоо керек.

Мисал 3: "Кышкысын тоолор абдан кооз көрүнөт."

• Бышыктооч (мезгил): Кышкысын (качан көрүнөт?) – ....._.
• Ээ: тоолор (эмнелер?) – ______
• Бышыктооч (сан-өлчөм/даража): абдан (канчалык кооз?) – ....._.
• Аныктооч: кооз (кандай?) – ~~~~~
• Баяндооч: көрүнөт (эмне болот?) – =======

Бул мисалда "абдан" деген бышыктооч "кооз" деген аныктоочту бышыктап жатат. Бул дагы бышыктоочтун бир өзгөчөлүгү, эсиңерде болсун!

Мына, достор, бул жөнөкөй көнүгүүлөр аркылуу силер бышыктоочту табууну жана туура белгилөөнү оңой эле өздөштүрүп аласыңар. Негизгиси – коркпоо, көп машыгуу жана грамматикалык суроолорду туура берүү. Кыргыз тилиндеги ар бир сүйлөм – бул бир табышмак сыяктуу, аны чечүү үчүн силерге ушул сыяктуу куралдар керек болот. Бул көнүгүүлөрдү аткаруу менен, силер жөн гана эрежелерди жаттап албастан, тилдин логикасын жана түзүлүшүн тереңирээк түшүнүп, өзүңөрдүн кыргыз тилиндеги сабаттуулугуңарды жогорулатасыңар. Ийгилик, достор!

Жыйынтык: Кыргыз Тилинин Тереңдиктерин Өздөштүрүү

Ошентип, достор, биз кыргыз тилинин грамматикасындагы бышыктооч деген маанилүү сүйлөм мүчөсүнө арналган кызыктуу саякатыбызды жыйынтыктайбыз. Бүгүн биз бышыктоочтун эмне экенин, анын сүйлөмдөгү ордун жана маанисин, анын түрлөрүн, сүйлөмдөн кантип табуу керектигин жана, албетте, эң башкысы – аны чекит-сызык (......) менен кантип туура белгилөө керектигин толук кандуу талкууладык.

Эсиңерде болсун, бышыктооч – бул жөн эле бир грамматикалык термин эмес, ал биздин сүйлөөбүзгө жана жазуубузга кооздук, тактык жана маңыз кошкон күчтүү курал. Ал болбосо, биздин сүйлөмдөр кургак жана маанисиз болуп калмак. Бышыктооч аркылуу биз кыймыл-аракеттин качан, кайда, кантип, эмне үчүн, эмне максат менен болгонун тактап, окуянын толук сүрөтүн түзөбүз.

Биз ошондой эле ар бир сүйлөм мүчөсүнүн өзүнүн өзгөчө белгилөө сызыгы бар экенин карап чыктык: ээ үчүн бир сызык, баяндама үчүн кош сызык, аныктооч үчүн толкун сызык, толуктооч үчүн үзүк сызык жана биздин бышыктооч үчүн чекит-сызык. Бул белгилерди билүү силерге сүйлөмдү талдоодо жана анын түзүлүшүн тереңирээк түшүнүүгө жардам берет. Кыргыз тилиндеги грамматиканы өздөштүрүү – бул жөн гана эрежелерди жаттоо эмес, бул – тилдин логикасын, анын байлыгын жана көркөмдүгүн түшүнүү. Бул силерди өз оюн так жана жеткиликтүү билдирген, кыргыз тилин чебер колдонгон адамга айлантат.

Андыктан, достор, бул билимди практикада колдонуудан эч тартынбагыла. Көп окугула, көп жазгыла, сүйлөмдөрдү талдап көнгүлө. Ар бир катаңар – бул үйрөнүүгө болгон мүмкүнчүлүк, андыктан эч качан багынбагыла! Бышыктоочту жана башка сүйлөм мүчөлөрүн өздөштүрүү менен, силер кыргыз тилин эң сонун деңгээлде өздөштүрүп, анын чыныгы сулуулугун ача аласыңар деп ишенем. Ийгилик баарыбызга, жана кыргыз тилинин керемет дүйнөсүн изилдөөнү эч качан токтотпогула!